پرکاری و کم کاری تیروئید
پرکاری(هیپرتیروئیدیسم)
تیروئید افراد سالم به میزان کافی هورمون می سازد و در اعمال مهم بدن اثر می گذارد. این هورمونها سوخت و ساز بدن را از جمله آنکه چه مقدار کالری مصرف کنیم، چه مقدار احساس گرما کنیم و وزن ما را تنظیم میکنند، در بعضی اعضاء نیز اثرات اختصاصی دارد مانند قلب که در اثر این هورمونها تندتر می زند. پر کاری تیروئید حالتی است که باعث می شود مقدار زیادی هورمون به بافتهای بدن برسد.
علل پر کاری تیروئید
نسج تیروئید ممکن است فعالیت بیش از حد داشته باشد و تولید هورمون زیاد شود که به این شکل
بیمار گریوز یا گواتر سمی منتشر گویند.
یک یا چند توده در تیروئید افزایش فعالیت پیدا می کنند . اگر توده یک عدد باشد گره سمی خودکار نامیده می شود. چندین توده گواتر سمی چند گره ای نامیده می شود.
غده تیروئید ممکن است دچار التهاب شود که تیروئیدیت نامیده می شود و باعث آزاد شدن هورمون
تیروئید ذخیره در تیروئید و پر کاری تیروئید شود که برای چند هفته تا چند ماه طول می کشد.
مصرف بیش از حد هورمون تیروئید موجب علائم پر کاری تیروئید می شود.
بعضی داروها مانند آمبودارون و محلول لوگول حاوی مقدار زیاد ید هستند که تیروئید جهت تولید
هورمون از آن استفاده می کند. مصرف این دارو ها در بعضی از افراد با ایجاد پر کاری همراه است.
علائم و نشانه های پر کاری تیروئید چیست؟
- افزایش تعداد ضربان قلب
- افزایش خفیف فشار خون
- تحریک پذیر بودن
- افزایش تعریق
- ضعف عضلات به خصوص در ناحیه شانه، لگن و ران ها
- لرزش دستها
- کاهش وزن علی رغم اشتهای خوب
- ریزش مو
- جدا شدن ناخن از بستر
- تورم نوک انگشتان)چماقی شدن(
- کشیده شدن پلک بالا به سمت پایین
- تغییر در ضخامت پوست
- افزایش حرکات دستگاه گوارش
- گواتر یا بزرگی تیروئید
- کاهش تعداد دفعات قاعدگی یا کاهش حجم خونریزی
- بزرگ شدن پستان در آقایان
- ضخیم شدن پوست در جلوی استخوان ساق پا
- برجسته شدن چشم ها
بیشتر این علائم با درمان پر کاری تیروئید طبیعی می شوند و سایر نشانه ها به درمان جداگانه نیاز دارند.
آزمایشهای تشخیصی برای پرکاری تیروئید
تاریخچه بیماری و معاینه بالینی برهمه مقدم است.
اندازه گیری هورمون تیروئید، تیروتروپین و آنتی بادی های تحریک کننده تیروئید موجود در خون برای تایید تشخیص بکار می رود .
ارزیابی ساختمان و عملکرد غده تیروئید با استفاده از تجویز مقدار کم ید رادیواکتیو،اندازه گیری تیروتروپین یا هورمون تحریک کننده تیروئید که از هیپوفیز ترشح می شود و کنترل کننده کار تیروئید می باشد. در پرکاری تیروئید مقدار این هورمون در خون کم می شود.
درمان
هدف از درمان، طبیعی کردن سطح هورمون های تیروئید می باشد . در بیمارانی که علت پر کاری تیروئید مصرف زیاد هورمون می باشد باید دوز دارو تنظیم شود.
در کسانی که علت بیماری، التهاب تیروئید می باشد چون بیماری خود محدود شونده است نیاز به درمان اضافه ندارد. در مواردی که علت پرکاری تیروئید بیماری گریوز یا گواتر مولتی ندولر یا گواتر گره ای منفرد سمی باشد درمان شامل یکی از موارد زیر می باشد:
داروهای ضد تیروئید خوراکی شامل متی مازول که برای بیماران با بیماری گریوز به مدت طولانی و برای علل دیگر پرکاری تیروئید به مدت کوتاه مورد استفاده قرار می گیرد .
بامقدار مناسب دارو کنترل پرکاری تیروئید در عرض چند هفته میسر است.
با قطع داروی ضد تیروئید احتمال برگشت پر کاری تیروئید وجود دارد.
ید رادیو اکتیو باعث از کار افتادن گواتر یا کوچک شدن گره های سمی که تولید کننده هورمون تیروئید می باشند، می گردد.این درمان بدون خطر است و در بالغین با پر کاری تیروئید بطور گسترده استفاده می شود.
اشعه تولید شده توسط این مقدار ید باعث تخریب سلولهای تیروئید می شود،ولی به علت آنکه غلظت آن در تیروئید بیش از نقاط دیگر است اشعه به سایر نقاط بدن آسیب نمی رساند.
ید رادیو اکتیو بطور خوراکی به بیمار سر پایی تجویز می شود. با اینکه مقدار زیادی از فعالیت ماده رادیو اکتیو ظرف مدت چند روز از بدن خارج می شود، اثرات آن روی غده تیروئید ممکن است ظرف یک تا سه ماه طول بکشد.
عارضه جانبی این درمان کم کاری تیروئید می باشد.
جراحی تیروئید یک درمان دائمی دیگر بر ای پرکاری تیروئید است. امروزه این درمان کمتر توصیه می شود زیرا نیاز به بستری شدن در بیمارستان دارد و ایجاد مشکلات پس از جراحی از جمله ایجاد بدشکلی در گردن می شود.
بعلاوه در موارد نادری ممکن است باعث صدمه به ساختمانهای نزدیک به تیروئید در گردن شود.
عارضه دیگر کم کاری تیروئید می باشد که این عارضه براحتی با قرص لووتیروکسین که عارضه جانبی ندارد برای تمام عمر قابل کنترل است. داروهایی مانند پروپرانول برای تسکین علائم پرکاری تیروئید به کار می رود تا سایر درمانها اثرخود را بگذارند.
رژیم غذایی در پرکاری تیروئید
- از آنجا که میزان نیاز انرژی در این شرایط 50-60 درصد و در موارد خفیف‌تر 10-30 درصد افزایش می‌یابد، بیماران باید از رژیم پر کالری (حدود 40 کیلوکالری به ازای هر کیلوگرم وزن بدن) استفاده نمایند بهتر است بیماران تعداد وعده‌های غذایی را افزایش دهند و در مقابل، از حجم هر وعده، مقداری کم کنند.
- دریافت پروتئین نیز باید بین 75/1.1 گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن افزایش یابد. گنجاندن تخم‌مرغ، گوشت قرمز، گوشت ماکیان و ترکیب غلات و حبوبات در رژیم غذایی برای تأمین نیاز پروتئینی توصیه می‌شود. در صورت تخلیه ذخایر پروتئینی بدن، استفاده از مکمل‌های پروتئینی به ویژه قبل و بعد از عمل جراحی زیر نظر متخصص تغذیه، می‌تواند مفید باشد.
- با توجه به افزایش نیاز ویتامین‌ها، استفاده از مکمل ویتامین C، ویتامین B کمپلکس خصوصاً ویتامین‌های B1، B2، B6 و B12 همراه رژیم غذایی بسیار مفید هستند. به طور کلی استفاده از مولتی‌ویتامین و مولتی مینرال توصیه می‌شود. منابع غذایی عمده ویتامین‌های فوق که باید در رژیم غذایی این بیماران گنجانده شوند عبارتند از: انبه، مرکبات، کیوی، شیر و فرآورده‌های آن، سبزیجات برای سبز رنگ، جوانه حبوبات و ماهی. به نظر می‌آید مقادیر زیاد ویتامین A باعث مهار عملکرد غده تیروئید و بهبود علایم بیماری گریو می‌شوند. مکمل ویتامین C نیز برای بهبود علایم و شرایط متابولیکی مفید است.
- از مصرف زیاد ید پرهیز شود. لازم به ذکر است از آنجا که بعضی از مکمل‌های ویتامینی و مواد معدنی، دارای مقادیری ید نیز هستند، مبتلایان به پرکاری تیروئید، باید از مصرف این قبیل مکمل‌ها و هرگونه مکمل ید پرهیز کنند. در ضمن از مصرف برخی غذاهای دریایی، علف‌ها و جلبک‌های دریایی هم که غنی از ید هستند، باید اجتناب نمایند.
- مصرف کلیه غذاها و نوشیدنی‌های تحریک‌کننده مانند شکلات و نوشیدنی‌های کافئین‌دار مانند چای، قهوه، کولا و همچنین کشیدن سیگار باید در این بیماران محدود شود.
- استفاده از گواتروژن‌های طبیعی؛ منظور از گواتروژن‌ها ترکیباتی هستند که باعث کاهش عملکرد غده تیروئید می‌شوند. بنابراین استفاده از آنها به هنگام پرکاری تیروئید مۆثر خواهد بود. منابع عمده گواتروژن‌ها عبارتند از: سبزیجات خانواده کلم از قبیل کلم، گل‌کلم، کلم قمری، کلم بروکلی و بروکسل، اسفناج، شلغم، گلابی، هلو، همچنین بادام زمینی و سویا. جالب است بدانید ترکیبات گواتروژن به دنبال حرارت از بین می‌روند. نسبت به دریافت توأم گواتروژن‌های طبیعی یا داروهای ضد تیروئید باید کاملاً احتیاط نمود؛ زیرا این ترکیبات می‌توانند باعث افزایش عوارض جانبی داروها شوند. البته همان‌طور که اشاره شد پخت مواد غذایی فوق می‌تواند این اثرات را کاهش دهد سایر سبزیجات مفید در هیپروتیروئیدیسم عبارتند از: هویج، کرفس، فلفل، سبز، جعفری، تره آبی، زردآلو، سیب، زغال‌اخته، گریپ‌فروت و آناناس.
کم کاری تیروئید(هیپو تیروئیدیسم)
سه نوع کم کاری تیروئید شناسایی شده است:
شایعترین آن زمانی است که غده تیروئید نمی تواند هورمون t4 را به اندازه کافی بسازد.
نوع دیگر از کم کاری تیروئید زمانی به وجود می آید که غده هیپوفیز به میزان کافی هورمون محرک تیروئید
TSHرا تولید نکند که به آن کم کاری تیروئید هیپوفیزی گفته می شود.
نوع دیگری از کم کاری تیروئید به علت نداشتن عملکرد صحیح هیپوتالاموس به وجود می آید.(هیپوتالاموس ، قسمتی از مغز به حساب می آید که عملکرد غدد کل بدن را کنترل می کند.)
برخی اوقات کم کاری تیروئید به علت مصرف بعضی داروها به وجود می آید. چنین حالتی به ندرت باعث کم کاری تیروئید به صورت حاد می شود.
کم کاری تیروئید در نوزادان
در نوزادان ممکن است کم کاری تیروئید به صورت مادرزادی ظهور کند. عدم تشخیص کم کاری تیروئید و درمان به موقع این بیماری در روزهای اولیه عمر )و حداکثر در چند ماه اول زندگی نوزاد( و ادامه کم کاری تیروئید سبب اختلال شدید در رشد ذهنی و جسمی و عقب افتادگی ذهنی و اختلالات بدنی فرد می شود که به آن کریتینیسم می گویند.
بچه هایی که در سنین بالاتر دچار کم کاری تیروئید می شوند ممکن است رشدشان به طور ناگهانی متوقف شود. در صورتی که درمان با هورمون های تیروئید دیر آغاز شود اختلال در رشد ذهنی و یادگیری برای همیشه باقی می ماند.
علل کم کاری
- سن و چاقی : زنان پس از پنجاه سالگی و مردان پس از 61 سالگی احتمال بیشتری برای ابتلا به این بیماری دارند.
- التهاب تیروئید: التهاب دردناک تیروئید که علت آن نامشخص است.
- التهاب تیروئید پس از زایمان : مدت کوتاهی پس از زایمان ممکن است تیروئید وارد یک دوره پرکاری و به دنبال آن کم کاری شود و اکثراً پس از آن به عملکرد طبیعی خود باز می گردد.
- بیماری هاشیموتو : کم کاری تیروئید می تواند نتیجه ابتلا به بیماری هاشیموتو باشد؛)بیماری هاشیموتو التهاب مزمن غده تیروئید محسوب می شود(.
در این بیماری سیستم ایمنی بدن در تشخیص غده تیروئید به عنوان عضوی از بدن دچار اختلال می شود و با این غده به عنوان یک جسم خارجی مقابله می کند. با چنین حمله ای از سوی سیستم ایمنی ، عملکرد غده تیروئید مختل می شود و حتی برخی اوقات این غده تخریب می شود.
- کم کاری تیروئیدی به میزان زیادی پس از استفاده از ید رادیواکتیو که برای درمان پرکاری تیروئید به کار می رود، اتفاق می افتد. همچنین رادیوتراپی هایی که برای درمان سرطانهای سر و گردن مورد استفاده قرار می گیرد، نیز می تواند موجب تخریب غده تیروئید و کم کاری آن گردد.
- جراحی تیروئید :برداشتن غده تیروئید به علت سرطان و یا اختلالات دیگر ، عفونتهای ناشی از ویروسها و باکتریها نیز می توانند منجر به اختلال کار غده تیروئید و کم کاری آن شوند.
- داروها : استفاده از داروهایی همچون لیتیوم داروی درمان افسردگیهای دو قطبی ، نیتروپروساید (داروی درمان فشار خون( ، دوز بالای ید و آمیودارون نیز می توانند کم کاری تیروئید را ایجاد کنند.
- کمبود ید : تغذیه نامناسب هم می تواند یکی از علل کم کاری تیروئید باشد.مصرف نمک یددار و دیگر مواد غذایی حاوی ید ، کمبود ید در بدن را جبران می کند.
- هیپوتیروئیدی خود ایمنی : دستگاه ایمنی بدن می تواند واکنشی در غده تیروئید ایجاد کند که باعث کم کاری تیروئید می شود و اکثر اوقات باعث گواتر می گردد )بزرگی تیروئید(. دیگر بیماریهای خود ایمنی ممکن است همراه با این اختلال بوده و سایر اعضای خانواده نیز دچار این حالت باشند.
داشتن سابقه خانوادگی مشکلات تیروئید و کلسترول بالا و یا بیماریهای سیستم ایمنی مانند لوپوس و آرتریت روماتوئید و یا دیابت افراد را مستعد ابتلا به چنین بیماری می کند.
شروع خودبخودی : ممکن است بدون علت واضحی تولید هورمون تیروئید کاهش پیدا کند. علائم بیماری کم کاری تیروئید به عنوان یک بیماری ساکت و بی سر و صدا شناخته شده است. زیرا نشانه های آن چنان است که هیچکس نمی فهمد که دچار مشکلی شده است.
علائم
در مراحل ابتدایی ممکن است علائم کمی بروز کند چرا که بدن توانایی جبران نسبی غده تیروئید از کار افتاده را با افزایش تحریک آن دارد.به هرحال به دلیل آنکه تولید هورمون تیروئید کاهش یافته و متابولیسم بدن کند شده است، نشانه های مختلفی می تواند بروز کند.
افراد در اثر ابتلا به بیماری شدید ممکن است دچار اختلالات ذهنی ، اختلالات تنفسی ، مشکلات قلبی ،نوسان در دمای بدن و بالاخره مرگ ناشی از عدم درمان به موقع شوند.
شخص مبتلا می تواند یکی از علائم زیر یا بیشتر را داشته باشد: خستگی فراگیر ، خواب آلودگی ،فراموش کاری ، مشکلات در حافظه و تمرکز یافتن و مشکلات یادگیری ، ناخن و موی خشک و شکننده ،پوست خشک و خارش دار ، صورت پف آلود و ورم پلکها ، کاهش ضربان قلب ، از دست دادن شنوائی، افزایش وزن، افسردگی ، بزرگ شدن غده تیروئید یا گواتر ، گرفته شدن صدا ، ضعف و درد عضلانی ، بی حس شدن دستها ، حساسیت زیاد به سرما ، یبوست ، اختلالات قاعدگی ، افزایش فراوانی سقط و افزایش حساسیت به داروها.
باید توجه داشت که کم کاری تیروئید و علائم آن به طور تدریجی پیشرفت می کند و علایم حاد ندارد و فقط پس از جراحی و درمان پرکاری تیروئید ممکن است علائم به طور ناگهانی ظهور کند که این علائم شامل گرفتگی شدید عضلات در بازوها ، ساق پا ، گردن ، شانه و پشت می باشد.
و در صورت بروز این علایم باید سریعا به پزشک مراجعه نمود. اشخاصی که دچار کم کاری تیروئید هستند،اگر بیماری آنها تشخیص داده نشود و بدون درمان باقی بماند، دچار میکزودم می شوند.
چنین حالتی بسیار نادر ولی شدید است و علایمی همچون زبان بزرگ شده ، چهره متورم ، گرفتگی صدا و کند ذهنی را به همراه دارد. کمای میکزدما موجب تنفس کوتاه ، افت فشار خون و کم شدن حرارت بدن می گردد. چنین فوریتی در بیماران مسن و یا در کسانی که در معرض سرمای شدید بوده اند و یا روی آنها عمل جراحی انجام شده باشد، می تواند رخ دهد.
تشخیص
تشخیص کم کاری تیروئید بر اساس علائم بیماری ، معاینه بیمار توسط پزشک ، سوابق بیماری و آزمایشات تیروئید صورت می گیرد. نشانه های مشخص کننده و علائم فیزیکی که می توانند به وسیله یک پزشک تشخیص داده شوند، می توانند نشانه ای از هیپوتیروئیدی باشند.
اما به هر حال این وضعیت می تواند بسیار کند پیش برود تا جایی که بسیاری از بیماران متوجه نمی شوند که بدنشان تغییر کرده است و بنابراین انجام تستهای آزمایشگاهی به شدت برای تأیید تشخیص و تعیین علت هیپوتیروئیدی اهمیت دارد که شامل چک TSH ،T4 ،T3 و پادتنهای ضد تیروئید و غیره می باشد.
درمان
بیشتر پزشکان لووتیروکسین سدیم را برای درمان این بیماری تجویز می کنند که به صورت قرص با یک درمان تک دوز روزانه داده می شود که بسته به میزان TSH تجویز می شود.
هورمون تیروئید در بدن بسیار کند عمل می کند و بنابراین چند ماه پس از شروع درمان طول می کشد تا درعلایم بهبودی مشاهده شود.
از آنجا که بسیاری از موارد هیپوتیروئیدی ، دائمی و اغلب پیشرونده هستند ضروری است که درمان این وضعیت در طول زندگی فرد ادامه پیدا کند و درمان دارویی در کم کاری تیروئید هیچ گاه قطع نمی شود.
اندازه گیری دوره ای سطح TSH و وضعیت بالینی برای اطمینان از اینکه دوز مناسب تجویز شده است ضروری است چرا که ممکن است نیاز به تعدیل دوزهای درمانی در زمانهای مختلف وجود داشته باشد.
رژیم غذایی در کم کاری تیروئید: 1. برخلاف مبتلایان به پرکاری تیروئید، این بیماران باید از مصرف زیاد مواد غذایی گواتروژن پرهیز کنند و سبزیجات را به صورت پخته مصرف نمایند. 2. سویا می تواند مانع جذب کافی داروهای تیروئید شود. بنابراین باید در مصرف آن احتیاط گردد. 3. توجه داشته باشید که از نمک در پایان پخت غذا استفاده کنید، زیرا در غیر این صورت ید موجود در نمک هنگام برداشتن درب ظرف غذا، همراه با بخار خارج می شود. در این صورت شما میزان ید کمتری از آن چه که انتظار می رود دریافت خواهید کرد. در ضمن نمک یددار را نباید در شیشه های شفاف و در معرض نور نگهداری کرد. 4. توجه کنید که زیاده روی در مصرف ید باعث کم کاری تیروئید خواهد شد. 5. تنظیم کالری دریافتی برای جلوگیری از افزایش وزن ضروری است. برای این منظور مشاوره با کارشناس تغذیه، همراه با استفاده از درمان دارویی توصیه می شود.